گنبد جبلیه یکی از مقاصد اصلی گردشگری در کرمان است که هر توریتس و بازدید کننده ای که به شهر کرمان می رود مشتاق دیدن این پنبد سنگی زیباست. گنبد جبلیه تنهای بنای سنگی تاریخی کرمان است که مردم آن نیز این آثار را به رسمیت می شمارند و برای این بنا ارزش قائل هستند. در ادامه با جزئیات این اثر زیبای تاریخی بیشتر آشنا می شویم.
این گنبد متعلق به چه زمانی است؟
تاریخ دقیق ساخت بنا مشخص نیست اما از ساختار آن می توان حدس زد که در اوخر دوره ساسانی ساخته و اوایل دوره اسلامی مرمت شده و یا معماران اوایل دوره اسلامی آن را با الهام از معماری دوره ساسانی بنا کرده اند. بسیاری از کارشناسان باستان شناسی که بر روی قدمت این بنای تاریخی کار می کنند به اتفاق گفته اند که گنبد جبلیه در استان کرمان سرگذشت واقعی خودش را بیان نمی کند و همین دلیلی شده تا کارشناسان تاریخ های مختلفی را برای این بنای تاریخی بیان کنند.
جزئیات مکانی گنبد جبلیه چیست؟
این بنا در شرق کرمان و در انتهای خیابان زریسف یکی از خیابانهای بافت تاریخی کرمان واقع شده است . یکی از آثار تاریخی و دیدنی کرمان، گنبد جبلیه است که در دامنه کوههای مسجد صاحبالزمان این شهر قرار دارد.
گنبد جبلیه، در منتهی الیه شرقی کرمان در نزدیکی دو قبرستان صاحب الزمان و سید حسین کرمان گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمدهاست. این گنبد هشت ضلعی که به گنبد گبری نیز شهرت دارد تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به ۳ متر میرسد. در هشت طرف آن هشت در بعرض ۲متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاهها را با سنگ مسدود کردهاند و فقط یکی را باز گذاشتهاند. قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شدهاست و در داخل گنبد ظاهرا گچ بریها و تزئین کاریهایی وجود داشته که قسمت بالا ریخته و قسمت پائین را تخریب کردهاند.
شیر شتر در گنبد جبلیه
مورخان و معماران دلیل استحکام این بنا و اینکه توانسته در طول تاریخ سربلند و استوار باقی بماند و استحکام خود را حفظ کند، استفاده از مصالح خاصی میدانند که محکم و غیر قابل تخریب است. آنها معتقدند که این بنا تماماً از سنگ ساخته شده و در ساخت این گنبد از شیر شتر (به جای آب) و خاکستر و سفیده تخم مرغ استفاده شده است. این گنبد ۸ ضلع دارد و عرض پی آن در پایه به ۳ متر میرسد. در ۸ طرف گنبد جبلیه، ۸ در قرار دارد که امروزه تنها یکی از آنها باز است. سقف گنبد از آجر ساخته شده و داخل آن ظاهراً دارای تزیینات گچبری بوده که قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است.
معماری و ساختار بنا
این بنای ارزشمند تاریخی در استان کرمان به صورت هشت ضلعی ساخته شده و سنگ عمده مصالحی بوده که در ساخت آن به کار رفته است. در هر ضلع این بنا هشت در به عرض دو متر قرار دارد، در حال حاضر به خاطر استحکام بنا هفت در را با سنگ پوشانده اند و تنها یک در را باز نگه داشته اند. سقف گنبد جبلیه را از آجر ساخته اند و داخل آن را با گچ بری های زیبا جلوه داده اند. مصالح به کار رفته در دیوارها سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است. یک نکته ی مهم و جالب در ساخت این بنا تمام سنگی استفاده از شیر شتر در ساخت آن بوده است. البته برخی از کارشناسان و صاحب نظران این مورد را رد کرده و نپذیرفته اند.
کتیبه ها و ثبت گنبد جبلیه کرمان
گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت به گنجینه جبلیه (کتیبههای تاریخی) تبدیل شد. از کتیبههای موجود در این گنجینه میتوان به کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت اشاره کرد.
این کتیبه مربوط به بنای مسجدی متعلق به سال ۴۲۵هجری قمری است که به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه در تپه موسوم به خمروتی در مزرعه آبدر ساخته شده و به سنگ عصین(رعدو برق) گردون آبدر شهرت داشت و اهالی اعتقاد خاصی به آن دارند. این کتیبه یکی از قدیمیترین کتیبههای موجود در این گنجینه است که مربوط به بنای یادبود یک مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادی آبدر اشکان (اشکون) واقع در شهرستان بافت است.
کوچکترین سنگ قبر کشف شده در استان کرمان نیز در این گنجینه نگهداری میشود.این سنگ با ابعاد۲۲*۲۶ سانتیمتر و کتیبه آن شامل دو بخش است. حاشیه کتیبه که شروع آن از قسمت پایین گوشه سمت راست است شامل ۱۹ آیه و بخشی از آیه ۱۸ سوره مبارکه آل عمران است.
در پایان کتیبه در قسمت سمت چپ نام متوفی و سال وفات در یک کادر محرابی شکل قرار گرفته است بدین مضمون: هذا قبر العبد الضعیف المحتاج الی رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه. چنانکه از کتیبه سنگ برمیآید تاریخ وفات متوفی سال۵۴۱ هجری قمری است.
در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه، سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمدعلیخان وزیری نویسنده تاریخ کرمان نیز به چشم میخورد. به گفته دکتر باستانی پاریزی مورخ معاصر کرمانی، وی در امر تالیف کتاب تاریخ کرمان با پدرش همکاری داشتهاست.